Mọi chuyện xảy đến với mình đều có lý do, hay do mình tự tạo lý do?
Thử nhìn nhận vấn đề này dưới góc nhìn của Triết học
Hai tuần trước, mình có buổi catch up với những đồng nghiệp ở công ty cũ. Dưới ánh đèn đường khu Phú Mỹ Hưng, chúng mình ngồi lê trên bậc thềm, tay vừa đập muỗi còn miệng thì tám với nhau đủ chuyện về công việc và cuộc sống. Trong đó, có một tranh luận khiến mình phải suy ngẫm và viết ra bài blog này: "Mọi chuyện xảy đến với mình đều có lý do, hay do mình tự tạo lý do".
Một bên đại ý thì cho rằng: Mọi thứ xảy đến với mình đều có lý do nào đó, tất cả những gì hiện tại là phản ánh của quá khứ, tất cả những sự kiện đến với mình là "thông điệp vũ trụ" giúp mình ra quyết định cho tương lai.
Còn một bên đại ý cho rằng: Mọi thứ xung quanh mình đều do mình tự tạo lý do cho nó. Mình làm điều đó đơn thuần vì xác suất lúc đấy mình chọn làm nó thôi. Không nên cảm thấy áp lực quá về việc tại sao điều này lại xảy đến với mình.
Vô tình sau buổi ngày hôm đó, mình tìm được một bài trên Spiderum nói về chủ đề Free Will vs Determinism: Chúng ta có thực sự tự do. Sau khi đọc và xem lại nguồn tài liệu gốc của bài viết, mình hiểu hơn về tranh luận hôm trước. Hóa ra niềm tin của các bạn đồng nghiệp mình có thể quy về 3 chủ nghĩa sau đây trong Triết học: Hard Determinism, Libertarianism và Compatibilism.
Hard Determinism (Chủ nghĩa tất định):
Chủ nghĩa Tất định giống với quan điểm đầu tiên rằng: "Mọi chuyện xảy đến với mình đều có lý do". Hãy thử tìm hiểu kỹ hơn nhé.
Khái niệm của Chủ nghĩa Tất định:
Niềm tin rằng tất các các sự kiện đều đến từ các sự kiện trong quá khứ, điều gì đến sẽ đến
Ví dụ:
Tôi đá trái bóng vì tôi được dạy rằng đó là cách để ghi bàn thắng vào lưới.
Libertarianism (Chủ nghĩa Tự do):
Chủ nghĩa Tự do thì khá giống với quan điểm thứ hai rằng "Mọi thứ do mình tự tạo lý do", và điều này đối lập với Chủ nghĩa Tất định.
Khái niệm của Chủ nghĩa Tự do:
Niềm tin rằng một số hành vi của con người được quyết định một cách tự do.
Ví dụ:
Tôi đá trái bóng đi chỉ vì tôi thích thế.
Free Will (Ý chí tự do)
Chủ nghĩa Tự do đề cao Free Will (Ý chí tự do). Hành động của chúng ta tự do, khi và chỉ khi người thực hiện hành động đó, có thể làm điều ngược lại. Một hành động tự do yêu cầu có những sự lựa chọn, để người thực hiện có thể "tự do" chọn bất kì options nào họ muốn.
Trong khi Chủ nghĩa Tất định phủ định Ý chí tự do, cho rằng tất cả những hành động ta đang làm đều do những sự kiện trước đó tác động lên. Điều đó có nghĩa là, người thực hiện, thực hiện hành động A vì họ đã bị ảnh hưởng bởi những điều xảy ra trong quá khứ. Nên họ sẽ làm A chứ không phải làm B. Từ đó, chúng ta sẽ không bao giờ tự do.
Logic đằng sau Chủ nghĩa Tự do và Tất định
Để hiểu hơn về Chủ nghĩa Tự do và Tất định, hãy tìm hiểu những logic, lý thuyết nền phía sau nó là gì.
Với Libertarianism, có một lý thuyết quan trọng là Event causation (Tạm dịch là Sự kiện gây ra) và Agent causation (Tạm dịch là Chủ thể gây ra).
Event causation: Không có sự kiện vật chất nào có thể xảy ra mà không có sự tác động bởi một sự kiện vật chất trong quá khứ
VD: Trái bóng đang lao về phía trước vì có người đá nó đi
Agent causation: Một chủ thể - được thúc đẩy bởi tâm trí - có thể bắt đầu cả một chuỗi nhân quả không được gây ra bởi bất cứ điều gì khác
VD: Người đá trái bóng đi rất có thể đã làm vậy chỉ vì họ quyết định làm vậy
Một mặt Libertarianism thừa nhận rằng bản thân thế giới vật chất mang tính tất định (deterministic), có nguyên nhân - kết quả, nhưng một mặt cho rằng các chủ thể có khả năng tác động đến chuỗi nhân quả của vũ trụ, có thể tự mình làm cho mọi thứ xảy ra. Mình đá trái bóng chỉ vì lúc đấy mình thích thế, hết chuyện.
Còn với Determinism, có một lý thuyết quan trọng là Reductionism (Chủ nghĩa giản lược). Theo Reductionism, mọi thứ trên thế giới và kinh nghiệm của chúng ta đều có thể được truy ngược lại hoặc thu gọn lại thành một thứ duy nhất.
Bạn thấy mình có khả năng đưa ra quyết định tự do. Bạn nghĩ rằng những gì diễn ra trong đầu bạn khi đưa ra sự lựa chọn hoàn toàn không giống như chân đá vào quả bóng. Nhưng nếu truy ngược lại thì Trạng thái tinh thần (Mental status) có liên kết với Trạng thái não bộ (Brain status). Trạng thái não bộ có liên kết với Trạng thái sinh học (Biological status). Và trạng thái sinh học có liên kết với Trạng thái vật chất (Physical status).
Vậy nên, Determinism cho rằng sự khác biệt giữa nguyên nhân của hành động con người so với nguyên nhân của các sự kiện vật vật chất - như chân đá vào quả bóng - là hành động của chúng ta có đủ loại nguyên nhân vô hình xảy ra trong não. Đó có thể là niềm tin rằng môn thể thao này nên được chơi bằng chân thay vì tay như bóng bầu dục, đó là mong muốn sút trái bóng vào lưới, và cảm xúc chiến thắng khi ghi bàn.
Nếu như vậy thì lá số tử vi có vẻ cũng thuộc về Chủ nghĩa Tất định. Phải chăng tất cả những gì chúng ta đang làm đều vô nghĩa, và chúng ta chấp nhận an bài với lá số của mình, như cách mọi người hay nói: Biết trước kết cục thế này thì tranh giành đấu đá để làm gì nhỉ? Phải chăng con người không phải chịu trách nhiệm về hành động của mình?
Compatibilism (Chủ nghĩa Tương thích)
Những người theo Chủ nghĩa Tự do khẳng định rằng chúng ta có Ý chí tự do, trong khi những người theo chủ nghĩa Tất định phủ nhận rằng chúng ta có Ý chí tự do. Còn Chủ nghĩa Tương thích thì nằm ở giữa hai thuyết này.
Khái niệm:
Niềm tin, đâu đó giống với Hard Determinism, rằng thế giới vận hành theo một trật tự giống như luật lệ, và quá khứ quyết định tương lai, nhưng một số hành động của chúng ta thực hiện thực sự là tự do
Ví dụ:
Tôi đá trái bóng nhưng không phải là có ai đó cầm chân tôi để đá vào bóng mà tự tôi đá vào
Compatibilism chỉ ra rằng, bạn chịu trách nhiệm về những hành động mình đã chọn và sự lựa chọn của bạn cần xuất phát từ bên trong bản thân bạn chứ không phải từ các yếu tố bên ngoài. Vì vậy, thay vì hỏi rằng "Tôi có tự do không?", bạn nên hỏi rằng "Tôi có thể kiểm soát ở mức độ nào?"
Hắt xì nằm ngoài khả năng kiểm soát của mình, mình không có kiểm soát được việc hắt xì khi nào, nhưng nếu bạn hắt xì vào đĩa thức ăn của người ngồi bên cạnh thì bạn phải chịu trách nhiệm về hành động đó, vì bạn có thể kiểm soát được nơi bạn hắt xì, che miệng hoặc quay sang hướng khác.
Hay khi bạn ăn nói thô lỗ lúc say thường sẽ ít bị đổ lỗi hơn lúc tỉnh, nhưng không có nghĩa là bạn không phải chịu trách nhiệm cho lời nói đó. Bạn không thể lấy cớ "rượu nói", bởi ít nhất khi tỉnh táo, bạn có quyền kiểm soát hành vi của mình có nên uống rượu hay không.
Chúng ta càng có nhiều quyền kiểm soát thì chúng ta càng có nhiều trách nhiệm hơn. Quan điểm này cho phép lưu giữ những gì chúng ta biết về bản chất tất định của vũ trụ đồng thời hiểu được cảm giác tự do chủ quan của chúng ta. Vì vậy, cảm thấy tự do chỉ có nghĩa là có quyền kiểm soát
Rốt cuộc bài học ở đây là gì?
Đến nay, khi tìm hiểu về chủ đề này, mình thấy rằng vẫn có khá nhiều luồng ý kiến tranh luận và bản thân mình thì chưa đủ hiểu biết để đưa ra kết luận nào ở đây. Nhưng qua 3 chủ nghĩa Triết học này, mình tự đúc rút ra được 3 bài học cá nhân thế này:
- Thứ gì đó xảy đến với mình trong tương lai có thể là kết quả của một thứ gì đó ở hiện tại. Điều mình có thể làm đó là làm tốt nhất những gì có thể ở hiện tại
- Mình tự do trong hành động và suy nghĩ mà không để thứ gì định trước
- Nếu có điều gì đó xấu xảy đến với mình, mình sẽ không đổ lỗi cho số phận và không cam phận, bởi góc nhìn là do mình chọn và mình có trách nhiệm với cuộc đời của mình.
Nếu bạn quan tâm về chủ đề này, bạn có thể xem thêm 2 video mà mình lấy làm nguồn tham khảo dưới đây của Crash Course
_____
Bài viết thuộc thử thách viết 30 ngày của khóa học Writing On The Net
#wotn7 #day3
có một ý a muốn thảo luận cùng e: Liệu mọi thứ xảy ra với mình có thể đều được coi là việc tốt hết không?
Nội dung hay ghê, lưu lại rồi tối ngồi đọc kỹ 😁